Γλώσσα

Ενότητα 9

Γραμματικά φαινόμενα ενότητας

Ονομαστικές και ρηματικές φράσεις

Οι κύριοι όροι χωρίζουν μία πρόταση σε δύο μέρη:

το ονοματικό και το ρηματικό.

Π.χ. στην πρόταση: «Τα παιδιά παίζουν κυνηγητό»,

το ονοματικό μέρος είναι τα παιδιά και το ρηματικό παίζουν κυνηγητό. Επομένως, βασικό στοιχείο του ονοματικού μέρους είναι το υποκείμενο ενώ του ρηματικού το ρήμα και το αντικείμενο (όταν υπάρχει).

Παράταξη - υπόταξη

Ασύνδετο σχήμα

Οι προτάσεις ενώνονται μεταξύ τους με:

α) Παρατακτική σύνδεση

Π.χ. Μην τρέχεις πολύ, αλλά να πηγαίνεις σιγά.

Θα καθίσεις ή θα σηκωθείς; 
Στην παρατακτική σύνδεση οι προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους με συνδέ­σμους συμπλεκτικούς, αντιθετικούς και διαχωριστικούς. Οι σύνδεσμοι αυτοί λέγονται παρατακτικοί και συνδέουν όμοιες προτάσεις, δηλαδή ανεξάρτητη με ανεξάρτητη και εξαρτημένη με εξαρτημένη.

β) Υποτακτική σύνδεση

Π.χ. Νομίζει ότι είναι ήρωας.

        Δε διάβασε γιατί είχε πονοκέφαλο.

Στην υποτακτική σύνδεση συνδέονται ανεξάρτητες προτάσεις με εξαρτημένες. Οι σύνδεσμοι λέγονται υποτακτικοί και είναι:

Ειδικοί:                  Φαίνεται ότι δε θα έρθει

Αιτιολογικοί:         Επειδή είχε χιόνι, κάναμε σκι

Τελικοί:                 Έτρεξα για να προλάβω.

Διστακτικοί:          Φοβάμαι μήπως χάσω το τρένο.

Υποθετικοί:           Θα το χάριζες αν σου το ζητούσε;

Χρονικοί:               Θα ειδοποιήσω όταν έχω νέο.

Συμπερασματικοί: Ενθουσιάστηκε τόσο, ώστε άρχισε να χειροκροτά δυνατά.

γ) Ασύνδετο σχήμα

Στη περίπτωση αυτή οι προτάσεις ενώνονται με κόμμα χωρίς κανένα σύν­δεσμο.

Π.χ. Οι φοιτητές παρακολουθούν το μάθημα, κρατούν σημειώσεις, λύνουν ασκήσεις, εξετάζονται

Το ανώμαλο επίθετο ο πολύς, η πολλή, το πολύ και το επίρρημα πολύ.

Το επίθετο ο πολύς, η πολλή, το πολύ συνοδεύει ουσιαστικά και κλίνεται στα τρία γένη. Π.χ.

ο πολύς πυρετός, η πολλή φασαρία, το πολύ παιχνίδι

Το επίρρημα πολύ μένει αμετάβλητο και συνοδεύει ρήματα (έφαγα πολύ), επιρ­ρήματα (πολύ σιγά), επίθετα (πολύ όμορφη) και μετοχές (πολύ διαβασμένος).

Σύνθετες λέξεις με προθέσεις

Οι κυριότερες προθέσεις που συναντάμε στη σύνθεση είναι:

1.      ανά π.χ. αναβάλλω, αναπτύσσω, αναμένω

2.      κατά π.χ. καταστρέφω, κατάπληξη

3.      από π.χ. απομακρύνω, απολογούμαι

4.      παρά π.χ. παραβγαίνω, παρατηρώ

παρ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν, π.χ. παροπλίζω

5.      δια π.χ. διαλέγω, διαμένω

6.      προ π.χ. προβάλλω, προτρέχω

7.      επί π.χ. επιβλέπω, επικαλούμαι

επ- ή εφ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν, π.χ. επαληθεύω, εφησυχάζω

8.      αντί π.χ. αντιμετωπίζω, αντικρούω

           αντ- ή ανθ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν, π.χ. αντεπίθεση, ανθυπολοχαγός

9.      μετά π.χ. μεταφέρω, μεταμορφώνω

             μετ- ή μεθ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν, π.χ. μετεξέλιξη,

    μεθαύριο

10.  υπέρ = από πάνω, π.χ. υπερέχω, υπερτιμώ

11.  εν- π.χ. εντοιχίζω, ενισχύω

    εμ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από β, μ, π, φ, ψ, π.χ. έμβιος, εμμένω, εμψυχώνω

    εγ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από γ, κ, χ, π.χ. εγγράφω, έγκλειστος

    ελ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από λ, π.χ. έλλογος

             ερ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από ρ, π.χ. (εν+ρίνα =) έρρινος

12.  συν- = μαζί, Π.χ. συντρέχω, συνασπίζομαι

             συμ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από β, μ, π, φ, ψ  π.χ. συμβάλλω, συμμαζεύω, συμπράττω

             συγ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από γ, κ, χ, π.χ. συγκαλώ, συγχαίρω

             συλ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από λ, π.χ. συλλογή

             συσ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από σ, π.χ. συσσωρεύω

             συρ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από ρ, π.χ. συρραφή

          συ- όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από ζ, ξ, σκ, σπ, στ, π.χ. σύζευξη, συσκοτίζω

 
Αντιστοιχία λέξεων με τη σημασία τους  (αντιστοιχία)
 4dim-kalam.thess.sch.gr/zafeir/etaksi/antistoixia/antistoixia_lexeon_me_th_simasia_tous.htm

Το επίθετο πολύς, πολλή, πολύ (συμπλήρωση κενών)
 4dim-kalam.thess.sch.gr/zafeir/etaksi/symplirosi_kenon/To_epitheto_polis.htm

Ονοματικό και ρηματικό μέρος  (αντιστοιχία)
 4dim-kalam.thess.sch.gr/zafeir/etaksi/antistoixia/onomatiko_kai_rimatiko_synolo.htm

Κύρια και δευτερεύουσα πρόταση  (αντιστοιχία)
4dim-kalam.thess.sch.gr/zafeir/etaksi/antistoixia/kyria_kai_defterevousa_protasi.htm


Ενότητα 10 

   Γραμματικά φαινόμενα ενότητας 

  α) Υποθετικές προτάσεις

  Οι υποθετικές προτάσεις αρχίζουν κυρίως με τον υποθετικό σύνδεσμο αν / εάν. Η υποθετική   

 πρόταση λέγεται υπόθεση και η ανεξάρτητη πρόταση λέγεται απόδοση του υποθετικού λόγου. Η

  υποθετική πρόταση μπορεί να βρίσκεται πριν ή μετά από την ανεξάρτητη πρόταση.

  β) Μελλοντικοί χρόνοι

Μελλοντικοί χρόνοι είναι ο εξακολουθητικός μέλλοντας, ο συνοπτικός μέλλοντας και ο συντελεσμένος μέλλοντας. Ο εξακολουθητικός μέλλοντας φανερώνει κάτι που θα γίνεται στο μέλλον εξακολουθητικά, π.χ. Από αύριο θα πηγαίνω κάθε μέρα για προπόνηση. Ο συνοπτικός μέλλοντας φανερώνει κάτι που θα γίνει στο μέλλον μία φορά ή σε συγκεκριμένη στιγμή, π.χ. θα γράψω ένα γράμμα στη νονά μου. Ο συντελεσμένος μέλλοντας φανερώνει ότι κάτι θα είναι τελειωμένο στο μέλλον σε ορισμένη χρονική στιγμή, Π.χ. θα έχουμε επιστρέψει μέχρι να νυχτώσει.

   γ) Προσδιορισμός χρόνου με γενική και αιτιατική

Υπάρχουν φράσεις και λέξεις σε αιτιατική ή γενική, που μας δείχνουν ποια χρονική στιγμή γίνεται κάτι: Π.χ. το βράδυ, τα μεσάνυχτα, του χρόνου κ.ά.

    δ) Σύνθετες λέξεις με το χρόνο

Η λέξη «χρόνος» χρησιμοποιείται σε πολλές σύνθετες λέξεις ως πρώτο ή δεύτερο συνθετικό, π.χ. χρονοβόρος, χρονοτριβή, ημίχρονο κ.ά.

α) Επιρρήματα

Έτσι ονομάζουμε τις άκλιτες λέξεις που συνοδεύουν ρήματα, κυρίως, αλλά και επίθετα, καθώς και άλλα επιρρήματα.

Συνήθως με τα επιρρήματα εκφράζουμε: τόπο, χρόνο, τρόπο, ποσό, βεβαίωση, άρνηση ή δισταγμό.

Παραδείγματα

Μου αρέσει να πέφτω αργά για ύπνο (χρόνος)

Το παιδί αυτό είναι σχεδόν συνομήλικό μου (ποσό)

Είναι ίσως πιο έξυπνος από όλους μας (δισταγμός)

                 β) Αντίθετα

Τα αντίθετα (ή αντίθετες λέξεις ή αλλιώς αντώνυμα) είναι ζεύγη λέξεων που έχουν αντίθετες μεταξύ τους σημασίες π.χ. ειρήνη-πόλεμος, χαρά-λύπη, καλός­-κακός, πολύ-λίγο, ηρεμία-αναστάτωση κ.ά.

  

Διαλυτικά

Τα διαλυτικά είναι δυο τελείες που μπαίνουν πάνω από τα ι και υ όταν απ' αυτά προηγείται α, ε, ο, υ για να δείξουμε ότι δεν έχουμε συνδυασμούς ή δίψηφα φωνήεντα, Π.χ. μα'ίντανός, αϋπνία.

Μερικοί ακόμα κανόνες τονισμού:

α) Καμία πολυσύλλαβη λέξη δεν τονίζεται πιο πάνω από την προπαραλήγουσα.

Πχ. κατακτώ, κατακτούσα, κατάκτησα.

β) Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν παίρνουν τόνο. Π.χ. και, λες, πες, δες κτλ. Εξαιρούνται και τονίζονται:

Ο διαζευκτικός σύνδεσμος ή, πχ. βουνό ή θάλασσα;

Τα ερωτηματικά πού και πώς σε ευθεία ή σε πλάγια ερώτηση.

Π.χ. - Πού πας; - Πώς είσαι;

- Σε ρώτησα πού είναι η Έλλη.

- Πες μας πώς ήρθες.

Σημείωση: Τα ερωτηματικά πού και πώς παίρνουν τόνο στις παρακάτω περιπτώ­σεις. Π.χ. - Περιμένω πώς και πώς την εκδρομή. Επίσης έρχεται πού και πού.

 

Μελλοντικοί χρόνοι  (συμπλήρωση κενών) 
 4dim-kalam.thess.sch.gr/zafeir/etaksi/symplirosi_kenon/10.mellontes.htm
Φράσεις με τη λέξη "χρόνος"   (αντιστοιχία)
 4dim-kalam.thess.sch.gr/zafeir/etaksi/antistoixia/10.simasia_fraseon.htm
Υποθετική πρόταση   (συμπλήρωση κενών)
 4dim-kalam.thess.sch.gr/zafeir/etaksi/symplirosi_kenon/10.ypothetiki_protasi.htm


Ενότητα 11

Γραμματικά φαινόμενα ενότητας 

α) Εγκλίσεις

Η σωστή χρήση του αορίστου προστακτικής και αορίστου υποτακτικής ή ενεστώ­τα οριστικής για να δώσουμε οδηγίες ή να περιγράψουμε σε κάποιον τι πρέπει να κάνει.

β) Συλλαβισμός

Θυμόμαστε τους κανόνες συλλαβισμού:

. Δύο σύμφωνα δε χωρίζονται όταν αρχίζει από αυτά ελληνική λέξη, π.χ. Πα-ρα-σκευή (σκάβω), δά-κρυ (κρατώ), κό-σμος (σμήνος).

. Δύο σύμφωνα χωρίζονται όταν δεν αρχίζει από αυτά ελληνική λέξη, π.χ. Αρ-­γοναύτης (ργ;), Άρ-τα (ρτ;), Άτ-λας (τλ;).

. Δύο όμοια σύμφωνα χωρίζονται, π.χ. θάλασ-σα, άρ-ρωστος, έν-νοια. 

 . Τρία σύμφωνα δε χωρίζονται, όταν από αυτά ή από τα δύο πρώτα αρχίζει ελληνική λέξη, π.χ. α-στραπή (στρατός), ά-σπρο (σπρώχνω), διαφορετικά χωρί­ζονται και το πρώτο πάει με το προηγούμενο φωνήεν, π.χ. εν-θρόνιση.           

. Τα δίψηφα φωνήεντα, οι δίφθογγοι, οι καταχρηστικές δίφθογγοι και τα αυ και ευ λογαριάζονται σαν ένα φωνήεν, π.χ. νοιά-ζομαι, φτιά-χνω.

  γ) Απρόσωπη σύνταξη

Απρόσωπη σύνταξη έχουμε με τη χρήση απρόσωπων ρημάτων, που τα συνα­ντάμε στο τρίτο ενικό πρόσωπο και δεν έχουν υποκείμενο ένα ουσιαστικό ή κάτι αντίστοιχο, αλλά μια ολόκληρη πρόταση (συνήθως). Αυτά είναι:

1. Τα ρήματα πρέπει, πρόκειται, συμφέρει κ.λπ.

2. Ορισμένα προσωπικά ρήματα σε κάποιες φράσεις που το υποκείμενο δεν είναι ουσιαστικό ή κάτι αντίστοιχο, π.χ. λέγεται, ακούγεται, φαίνεται, ταιριά­ζει, απαγορεύεται, κλπ.

3. Ρήματα που δηλώνουν φυσικό φαινόμενο, Π.χ. βρέχει, χιονίζει, αστράφτει κ.λπ  

δ) Απόδοση ξένων λέξεων

Οι ξένες λέξεις που μεταφέρονται στα ελληνικά έχουν γενικά πολύ απλή ορ­θογραφία. Μπορούμε να πάρουμε ελευθερίες στη μεταφορά των κύριων ονομάτων.

ε) Ορθογραφία ρημάτων στον αόριστο

  . Τα ρήματα της α' συζυγίας (όσα δεν τονίζονται στο -ω) κρατάνε την ίδια ορ­θογραφία με αυτήν του ενεστώτα, π.χ. καθαρίζω-καθάρισα, κλείνω-έκλει­σα. Στα ρήματα σε -αίνω που έχουν -σ- στον αόριστο, το γράφουμε με -η, Π.χ. ανασταίνω-ανάστησα.

   . Τα ρήματα της β' συζυγίας (όσα τονίζονται στο -ώ) γράφονται στον αόριστο σε -ησα (εξαιρούνται τα μεθώ-μέθυσα και μηνώ-μήνυσα) , στην ενεργητική φωνή.

. Ορθογραφία καταλήξεων σε -είτε, -είται και -ήστε, -είστε, της β' συζυγίας: 

1. -είτε: συναντάμε αυτή την κατάληξη στο β' πληθυντικό του ενεστώτα της ενεργητικής φωνής στην οριστική, υποτακτική και προστακτική. Επί­σης, στο β' πληθυντικό του παθητικού αορίστου στην προστακτική και υποτακτική.

π.χ.

εγώ οδηγώ            εμείς οδηγούμε

εσύ οδηγείς          εσείς οδηγείτε         οδηγήσου     οδηγηθείτε

αυτός οδηγεί         αυτοί οδηγούν   

π.χ.

Εσείς οδηγείτε τα πράγματα στη σωστή κατεύθυνση.

Οδηγηθείτε από το ένστικτό σας.

   

             2. -είται: συναντάμε αυτή την κατάληξη στο γ' ενικό της οριστικής ενεστώτα της παθητικής φωνής:

π.χ.

εγώ οδηγούμαι         εμείς οδηγούμαστε

εσύ οδηγείσαι           εσείς οδηγείστε

αυτός οδηγείται       αυτοί οδηγούνται

π.χ.

Το αεροπλάνο οδηγείται από τον κυβερνήτη του.

Το αυτοκίνητο κινείται σε λάθος δρόμο.

Η Άννα αδικείται από τους συναδέλφους της.

 

3. -ήστε / -είστε

. β' συζυγία

Ενεστώτας: κινώ

Αόριστος οριστικής: κίνησα

Αόριστος προστακτικής

β' πληθυντικό: κινήστε

Τα ρήματα της β' συζυγίας που έχουν κατάληξη -ούμαι στο β' πληθυντικό της οριστικής ενεστώτα της παθητικής φωνής έχουν κατάληξη -είστε.

π.χ.

  Εγώ αγνοούμαι         εμείς αγνοούμαστε

  Εσύ αγνοείσαι          εσείς αγνοείστε

  Αυτός αγνοείται        αυτοί αγνοούνται

Εσείς αγνοείστε από την υπηρεσία εδώ κι ένα χρόνο.

Αγνοήστε τις φήμες, είναι ανυπόστατες.

στ) Επίθετα

 α) Επίθετα με τρία γένη αλλά δύο καταλήξεις, σε -ος και -ο.

Ορισμένα επίθετα που προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά ή την καθαρεύουσα, έχουν μία κατάληξη για το αρσενικό και το θηλυκό και μία για το ουδέτερο. Δηλαδή, το αρσενικό και το θηλυκό κλίνονται με τον ίδιο τρόπο, π.χ.: ο, η αριστούχος, το αριστούχο / ο, η ενεργός, το ενεργό.

β) Επίθετα σε -ων, -ουσα, -ον

Τα επίθετα αυτά προέρχονται από μετοχές της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Κλί­νονται όπως ο παρών, η παρούσα, το παρόν. Μερικά απ' αυτά είναι: ο επείγων, η επείγουσα, το επείγον / ο επιτυχών, η επιτυχούσα, το επιτυχόν / ο ενδιαφέρων, η ενδιαφέρουσα, το ενδιαφέρον κ.ά.

ζ) Παρομοίωση - Μεταφορά

Παρομοίωση έχουμε όταν συγκρίνουμε κάποιον ή κάτι με κάποιον ή κάτι άλλο, γνωστό για κάποιο χαρακτηριστικό του.

π.χ. Κοιμάται σαν πουλάκι, δηλαδή κοιμάται ήσυχα και ελαφρά όπως τα πουλιά.  

Μεταφορά έχουμε όταν η έννοια κάποιας λέξης που χρησιμοποιούμε δεν είναι ακριβής, αλλά σημαίνει κάτι ανάλογο: Ο άνθρωπος αυτός είναι αλεπού, δηλαδή πολύ πονηρός (η αλεπού είναι ζώο γνωστό για την πονηριά του).